Zakaz konkurencji po zakończeniu umowy pracowniczej i B2B

Zakaz konkurencji w umowie o pracę

Relacje z zakresu prawa pracy regulują przepisy kodeksu pracy1 i to w tej ustawie należy poszukiwać odpowiedzi na pytanie o dopuszczalne granice zakazu konkurencji w umowie z pracownikiem. Zakaz konkurencji został uregulowany w artykułach od 1011 do 1014 k.p. Dopuszczalność wprowadzenia zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy reguluje art. 1011 §1 k.p. Zgodnie z tym przepisem taka klauzula jest dopuszczalna, jeżeli pracownik ma dostęp do szczególnie ważnych informacji, co mogłoby narazić pracodawcę na szkodę.

Warto wskazać, że zakaz konkurencji, o którym mowa w kodeksie pracy dotyczy nie tylko zawierania przez pracownika umowy o pracę z podmiotem prowadzącym podobną działalność, ale także świadczenia pracy na innej podstawie niż stosunek pracy (np. umowa B2B lub umowa cywilnoprawna).

W umowie zawartej między pracownikiem a pracodawcą należy określić przynajmniej następujące elementy:

• Zakres przedmiotowy umowy, czyli rodzaj działalności, jakiej nie może podejmować pracownik;
• Czas trwania zakazu, który musi być określony;
• Wysokość odszkodowania należnemu pracownikowi za okres powstrzymania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej oraz zasady wypłaty tej sumy; wysokość odszkodowania nie może być niższa od tej wskazanej w przepisach prawa pracy.

Warto uwzględnić również możliwość wypowiedzenia umowy. To dobre rozwiązanie dla pracodawcy, dla którego informacje będące w posiadaniu pracownika mogą być coraz mniej istotne.

Umowa o zakazie konkurencji musi być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Zachowanie przez strony formy dokumentowej nie będzie tutaj wystarczające, choć dopuszczalne jest odwołanie się do formy elektronicznej, o której mowa w art. 781 k.c. Aby została ona zrównana z formą pisemną, strony muszą opatrzyć dokument kwalifikowanymi podpisami elektronicznymi.

Wypada podkreślić, że zakaz konkurencji musi być wskazany w umowie. Nie wystarczy, że pracodawca odbierze w tym zakresie oświadczenie od pracownika (oświadczenie ma charakter jednostronny).

Jak określić przedmiotowy zakres umowy konkurencji?

Przepisy kodeksu pracy nie definiują pojęcia działalności konkurencyjnej. W doktrynie sugeruje się, aby szukać wskazówek w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów2. W tym akcie prawnym przedsiębiorców konkurencyjnych definiuje się, jako przedsiębiorców, którzy wprowadzają lub mogą wprowadzić albo nabywają lub mogą nabywać, w tym samym czasie, towary na rynku właściwym.

Aby uniknąć nadmiernie szerokiej interpretacji pojęcia działalności konkurencyjnej, a przez to braku jego skuteczności, w orzecznictwie wskazuje się na potrzebę maksymalnie precyzyjnego określenia zakresu przedmiotu umowy tak, aby nie pozostawiał on wątpliwości (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 16 lipca 2014 r.; II PK 266/13).

Kiedy przestaje obowiązywać zakaz konkurencji w umowie pracowniczej?

Choć zakaz konkurencji w umowie o pracę musi mieć charakter terminowy, w określonych sytuacjach pracownik zostaje zwolniony z ciążącego na nim obowiązku. Dotyczy to sytuacji, kiedy:

• W razie wystąpienia przyczyny uzasadniającej zakaz konkurencji, np. odtajnienie informacji, w których posiadaniu był pracownik albo likwidacja podmiotu, który uprzednio zatrudniał daną osobę;
• Pracodawca nie wywiązuje się z obowiązków wypłaty odszkodowania na rzecz pracownika. Poprzez niewywiązanie się pracodawcy z obowiązków w tym zakresie należy rozumieć zarówno niewypłacenie umówionej kwoty odszkodowania, jak i niedotrzymanie terminu zapłaty.

Na jakich zasadach wyliczane jest odszkodowanie za zakaz konkurencji w umowie o pracę?

W przypadku stosunku pracy właściwe przepisy regulują nie tylko dopuszczalność zawarcia umowy o zakazie konkurencji, ale również kwestię odszkodowania w tym zakresie. Zgodnie z art. 1012 §3 k.p. odszkodowanie wypłacane pracownikowi nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymywanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy, przez okres odpowiadający okresowi zakazu konkurencji. Oznacza to, że pracodawca powinien uwzględnić wszystkie składniki wynagrodzenia pracownika, nie tylko kwotę wynagrodzenia zasadniczego, ale również wszelkiego rodzaju dodatki funkcyjne itp. Odszkodowanie może być wypłacane w miesięcznych ratach lub z zachowaniem innych okresów, które strony ustalą między sobą.

Nic nie stoi na przeszkodzie, aby w umowie o zakazie konkurencji określić wyższe wynagrodzenie od minimalnego, wskazanego w przepisach. Jeżeli strony nie mogą dojść do porozumienia w zakresie tego, jak wyliczyć bazę do określenia odszkodowania za zakaz konkurencji, spory w tym zakresie rozstrzyga sąd pracy.

Zakaz konkurencji po ustaniu umowy B2B

W przypadku umów zawieranych w relacji B2B dopuszczalność zakazu konkurencji nie wynika wprost z obowiązujących przepisów, ale jest przejawem zasady swobody umów, o którym mowa w art. 3531 k.c. Zgodnie z tym przepisem strony mogą ułożyć stosunek prawny według swojego uznania tak długo, jak jego treść lub cel nie sprzeciwiają się:

• Właściwościom stosunku prawnego;
• Bezwzględnie obowiązującym przepisom ustawy;
• Zasadom współżycia społecznego.

Taką umowę można zawrzeć zarówno przy zawieraniu współpracy, jak i podczas jej trwania. Brak jednoznacznych regulacji może jednak stanowić pole do potencjalnych nadużyć. W jaki sposób orzecznictwo i doktryna odnoszą się do zakazu konkurencji po ustaniu relacji B2B?

Kluczowe elementy zakazu konkurencji w umowie B2B

Przede wszystkim w umowie B2B należy dokładnie określić zakaz konkurencji, ponieważ umowa nie powinna prowadzić do wykluczenia podmiotu objętego zakazem z rynku. W jaki sposób zrobić to poprawnie?

Jedną ze strategii jest odesłanie do kodów PKD, w obrębie których funkcjonuje przedsiębiorca. Stwarza to jednak ryzyko naruszenia zasad współżycia społecznego w przypadku firm działających na wielu różnych polach. Lepszym rozwiązaniem wydaje się odwołanie do zakazu nawiązywania współpracy na jakiejkolwiek podstawie z podmiotami, z którymi współpracuje firma oczekująca zakazu współpracy.

Kolejnym elementem o istotnym znaczeniu jest czas trwania zakazu. Umowa nie może mieć charakteru bezterminowego, a i nadmiernie długi, nieuzasadniony zakaz powoduje, że przedsiębiorca naraża się na zarzut naruszenia zasady swobody umów. W praktyce za racjonalny uważa się zakaz trwający rok lub dwa.

Wreszcie w umowie o zakazie konkurencji należy określić sankcję, które mogą zostać zastosowane względem pracownika dopuszczającego się naruszenia. Z reguły będzie to kara umowna o określonej z góry wysokości lub wskazanym mechanizmie jej naliczania (np. 5 tysięcy złotych za każdy pełny miesiąc naruszania zakazu konkurencji.

Czy zakaz konkurencji w umowie B2B musi uwzględniać wynagrodzenie dla przedsiębiorcy?

W umowie B2B teoretycznie nie ma konieczności uwzględniania wynagrodzenia dla przedsiębiorcy objętego zakazem. Zwrócił na to uwagę m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 grudnia 2013 r.; sygn. V CSK 30/13. W uzasadnieniu orzeczenia wskazano, że zawierający ze sobą umowę przedsiębiorcy są równoprawnymi stronami stosunku prawnego.

Sąd Najwyższy podkreślił jednocześnie, że klauzula konkurencyjna bez ekwiwalentu, przy zastrzeżeniu kary umownej za jej naruszenie, mimo braku symetrii nie traci sensu gospodarczego i mieści się w granicach lojalności kontraktowej. W sytuacji, kiedy zleceniobiorca nie jest podmiotem wyraźnie słabszym i ma dostęp do informacji, które zagrażają interesom ekonomicznym podmiotu w razie wykorzystania ich przez innego przedsiębiorcę, nie dochodzi do przekroczenia granic słuszności, ani dobrych obyczajów.

Relację B2B należy jednak oceniać w sposób kompleksowy, tj. poprzez zestawienie ze sobą czas trwania zakazu, jego zakresu oraz wysokości zastrzeżonej kary umownej, a także wysokości samego wynagrodzenia. Może się okazać, że w konkretnym przypadku nieodpłatny zakaz konkurencji zostanie uznany za nieważny.

Zakaz konkurencji jest niezwykle przydatnym narzędziem, które – odpowiednio wykorzystane – pozwala na efektywną ochronę interesów przedsiębiorcy. Zarówno jednak w przypadku relacji pracowniczych, jak i stosunków B2B łatwo o popełnienie błędów, które mogą doprowadzić nawet do nieskuteczności umowy lub klauzuli antykonkurencyjnej.

Z reguły błędy dotyczą nieprawidłowego zakresu przedmiotowego zakazu konkurencji, zbyt długiego czasu trwania, ale także niewłaściwej reprezentacji. Ten ostatni problem dotyczy przede wszystkim spółek kapitałowych, gdzie reguły reprezentacji są często modyfikowane w treści umowy lub statutu. W efekcie przedsiębiorca zyskuje jedynie iluzoryczną ochronę. Jeśli chcesz mieć pewność, że zakaz konkurencji został zastrzeżony w sposób prawidłowy, zajrzyj na: https://rpms.pl/.

1 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu19740240141
2 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=wdu20070500331